Dysocjacja to zjawisko polegające na czasowym „rozłączeniu” różnych aspektów psychiki – takich jak pamięć, świadomość, tożsamość czy percepcja rzeczywistości. Często pojawia się jako mechanizm obronny w odpowiedzi na traumatyczne przeżycia. W sytuacjach skrajnego stresu, przerażenia lub bezradności – np. w wyniku przemocy czy wypadku – umysł może „odłączyć się” od doświadczenia, by uchronić psychikę przed przeciążeniem. Dzięki temu osoba może przetrwać trudny moment, zachowując iluzoryczne poczucie kontroli.
W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) wyróżnia się kilka rodzajów zaburzeń dysocjacyjnych. Wśród nich dwa szczególnie silnie powiązane są z problemami z pamięcią: amnezja dysocjacyjna oraz fuga dysocjacyjna.
Amnezja dysocjacyjna to zaburzenie objawiające się niezdolnością do przywołania istotnych wspomnień – najczęściej tych związanych z traumatycznymi wydarzeniami. Umysł niejako „chowa” bolesne treści, uznając je za zbyt trudne do zniesienia. Skutkuje to czasową utratą dostępu do określonych informacji, co może chronić osobę przed silnym lękiem.
Objawy tej formy amnezji są zróżnicowane – od dezorientacji i niepokoju, po pozorną obojętność lub spokojną akceptację. Choć zwykle ma ona charakter przejściowy, w niektórych przypadkach utrata pamięci może utrzymywać się przez wiele miesięcy, a nawet lat. Dotyczy to nie tylko wspomnień, ale nierzadko również poczucia tożsamości.
Już na początku XX wieku Pierre Janet – jeden z klasyków psychologii dysocjacyjnej – opisał kilka typów amnezji:
Fuga dysocjacyjna to kolejny rodzaj zaburzeń pamięci o charakterze psychogennym. Jej przebieg wiąże się z epizodami amnezji trwającymi od kilku godzin do nawet kilku tygodni. W tym czasie osoba może opuścić dotychczasowe miejsce zamieszkania lub pracy i podjąć działania, które – z zewnątrz – wyglądają na w pełni celowe i zorganizowane. Może to obejmować np. podróż, rozpoczęcie nowej pracy, a nawet przyjęcie zupełnie nowej tożsamości. Co istotne, zachowanie osoby w stanie fugi często nie wzbudza podejrzeń otoczenia – może ona sprawiać wrażenie funkcjonującej zupełnie normalnie.
Chociaż amnezja i fuga mają przede wszystkim psychologiczne podłoże, coraz więcej badań wskazuje, że mają one także swój biologiczny wymiar. W badaniach z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego, przeprowadzonych na grupie weteranów wojennych z zespołem stresu pourazowego (PTSD), zaobserwowano zmniejszenie objętości prawego hipokampa – struktury mózgowej odpowiedzialnej za przechowywanie i przywoływanie wspomnień. Naukowcy podejrzewają, że uszkodzenia tego obszaru mogą być jedną z przyczyn problemów z pamięcią, typowych dla osób z objawami dysocjacyjnymi.
Silny stres uruchamia tzw. oś stresu, czyli układ podwzgórze–przysadka–nadnercza, który prowadzi do wzmożonego wydzielania hormonów stresu – głównie kortyzolu. Długotrwałe, wysokie stężenie kortyzolu może działać neurotoksycznie na komórki hipokampa, powodując jego uszkodzenia. To z kolei zaburza zdolność do prawidłowego przetwarzania wspomnień, zwłaszcza tych związanych z traumą.
Mechanizmy dysocjacyjne, w które wyposażony jest ludzki organizm, pełnią istotną funkcję ochronną – pomagają psychice poradzić sobie z przeciążeniem w obliczu skrajnych przeżyć. Choć początkowo umożliwiają przetrwanie, z czasem mogą utrudniać zdrowe przetwarzanie i integrację bolesnych doświadczeń. Dlatego tak ważne jest zapewnienie osobom zmagającym się z dysocjacją kompleksowej opieki – obejmującej zarówno diagnostykę neuropsychologiczną, jak i psychoterapię. Tylko w bezpiecznych warunkach możliwa jest stopniowa integracja wypartych wspomnień, ich zrozumienie i powrót do wewnętrznej spójności.
Bibliografia:
Tomalski, R., & Pietkiewicz, I. J. (2019). Rozpoznawanie i różnicowanie zaburzeń dysocjacyjnych – wyzwania w praktyce klinicznej. Czasopismo Psychologiczne – Psychological Journal, 25(1), 43–51. https://doi.org/10.14691/CPPJ.25.1.43
Wardęga-Adamczyk, A., & Banach, J. (2019). Spojrzenie na psychoterapię w zaburzeniach dysocjacyjnych – opis przypadku. Psychiatria Polska, 53(4), 679–688. https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/105800
World Health Organization. (2018). International Classification of Diseases 11th revision (ICD-11). World Health Organization. https://www.who.int/classifications/icd/en/
